حوزه علمیه یزدبنای اولیه شهر یزد را به زمان اسکندر مقدونی نسبت می‌دهند. یزد به جهت گرایش به اسلام، عنوان «دار العبادة» به خود گرفت و دهها عالم فرزانه از این شهر برخاست. تاریخ حوزه علمیه یزد به دو دوره تقسیم می‌شود. آغاز دوره تاسیس از قرن چهارم با حضور امامزادگان بوده و از قرن دهم با روی کار آمدن صفویان رونق چشم‌گیری گرفت. ۱ - دوره تاسیساین دوره از قرن چهارم تا نهم هجری را شامل می‌شود. هر چند در قرون اولیه این شهر به نام عالمی برنمی‌خوریم، لیکن حضور امامزاده محمد بن علی بن عبیدالله بن احمد شعرانی بن علی عریضی بن جعفر صادق (علیه‌السلام) و اقامت وی در این شهر قدمت تشیع در این سامان را به عصر عباسی می‌رساند. امامزاده محمد در زمان عباسیان به صورت درویشان از بغداد متوجه خراسان شد، تا به شهر یزد رسید، والی شهر در اثر خوابی که دیده بود مقدم وی را گرامی داشت و دختر خویش را به همسری او درآورد و در کوچه حسینیان خانه‌ای برای او ترتیب داد. [۱]
جعفری، جعفر بن محمد، تاریخ یزد، ص۱۳۰و۱۳۱، بنگاه ترجمه و نشر کتاب، ۱۳۴۳.
[۲]
عطائی، محمدرضا، مهاجران آل‌ابوطالب، ص۴۳۴ و ۴۳۵.
«ابوجعفر محمد بن علی» در زمان حکومت فخرالدین بویهی در سال ۳۸۰ق وارد یزد شد و حاکم یزد یکی از خویشان فخرالدوله بوده بدین ترتیب تشیع در قرن چهارم هجری به یزد راه یافته است، لیکن شیخ آقابزرگ در «طبقات اعلام الشیعه» از علمای این قرن نام نمی‌برد. اما گفتنی است که حضرت امام رضا (علیه‌السلام) به هنگام مهاجرت به خراسان از شصت کیلومتری یزد، «خرانق» که اینک به «مشهدک» مشهور است، عبور نموده و گویا این مکان محل عبادت و نماز حضرت بوده است. [۳]
افشار، ایرج، یادگارهای یزد، ج۱، ص۲۸۰.
۱.۱ - علمای دورهعلامه تهرانی در قرن ششم از «تاج‌الدین یزدی» نام می‌برد که از احفاد امامزاده جعفر از فرزندان علی عریضی است. [۴]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الثقات العیون، ص۳۸.
[۵]
جعفری، جعفر بن محمد، تاریخ یزد، ص۱۰۰.
شمار عالمان شیعه حوزه یزد در قرن هفتم به سه نفر می‌رسد [۶]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الانوار الساطعة في المائة السابعه، ص۲۰۷.
که شاید آمار دقیقی نباشد. چون در بین سال‌های ۵۹۰ تا ۶۷۳ هجری که اتابکان یزد یکی از فروع بنی‌کاکویه حکومت داشتند، مدارسی را در یزد بنا نهاده‌اند.همچنین علامه تهرانی در قرن هشتم نام چهارتن از علمای یزد را نام برده است [۷]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الحقائق الراهنة، ص۲۴۰.
که در قرن نهم به دو نفر تقلیل یافته است. [۸]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، الضیاء اللامع، ص۱۵۱.
حال آنکه در این دو قرن بیست و هشت مدرسه در یزد وجود داشته است.۱.۲ - مدارس دورهبرخی از مدارس قرن ششم و هفتم حوزه علمیه یزد به قرار زیر است: ۱) مدرسه دومناره: بانی آن ابوجعفر علاءالدوله بن مجدالدوله کالنجار بود که در سال ۵۰۴ق وارد یزد شد و مدرسه دومناره و گنبدی جهت دفن خود بنا نمود. اتمام بنای مزبور در سال ۵۱۷ق بود. ۲) مدرسه کیانرسر: یکی از فرماندهان علاءالدوله به نام «کیانرسر» در محله سر ریگ این مدرسه را بنا نمود. آثار آن تا قرن نهم باقی بود. ۳) مدرسه کیاشجاع: کیاشجاع برادر کیانرسر مدرسه‌ای جنب مدرسه برادرش بنا نمود. ۴) مدرسه عطاخان: علاءالدوله عطاخان در نزدیکی مدرسه دومناره، مدرسه‌ای با گنبدخانه ساخت. ۵) مدرسه دومناره: علاءالدوله گرشاسب فرزند علاءالدوله ابومنصور فرامرز مدرسه مزبور را در سال ۵۲۳ق ساخت. ۶) مدرسه اتابک: رکن‌الدین سام بن لنگر (متوفی ۵۹۰ق) اتابک یزد در زمان سلطان ارسلان بن طغرل نزدیک دروازه مهریجرد مدرسه‌ای بنا کرد. ۷) مدرسه عزّالدین لنگر: عزّالدین لنگر (متوفی ۶۰۴ق) برادر اتابک، مدرسه‌ای بنا نهاد. ۸) مدرسه وردانزور: وردانزور (متوفی ۶۱۵ق) فرزند عزّالدین لنگر مدرسه‌ای دومناره در میان بازار شهر نزدیک بازار دلالان بنا کرد. ۹) مدرسه کیکاوس: معزالدین کیکاوس (متوفی ۶۱۰ق) بر در دولتخانه در شارع «بازار سلطان ابراهیم» مدرسه‌ای ساخت. ۱۰) مدرسه قطب‌الدین: ابومنصور سپهسالار مشهور به «سلطان قطب‌الدین» (متوفی ۶۲۶ق) بر در خانه مدرسه‌ای بنا کرد. [۹]
سلطانزاده، حسین، تاریخ مدارس ایران، ص۱۴۹ـ۱۵۱.
اگر صحت آمار طبقات اعلام الشیعه را بپذیریم باید گفت که مدارس فوق به برادران اهل سنت اختصاص داشته است. ۲ - دوره رونق و شکوفاییاین دوره از قرن دهم تا قرن پانزدهم را شامل است. با روی کار آمدن صفویان، تشیع در این سامان نیز رو به رشد نهاد چنانکه «یحیی بحرانی یزدی» در قرن دهم در شمار شاگردان «محقق کرکی» درآمد و «التحفة الرضویة» را تالیف نمود. [۱۰]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، احیاء الداثر، ص۲۷۴.
علامه تهرانی در قرن دهم از هشت عالم شیعه در یزد نام برده است [۱۱]
آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن، احیاء الداثر، ص۲۷۵.
که شمار آنها در قرن یازدهم به نوزده نفر می‌رسد و در قرن دوازدهم به بیست و یک نفر افزایش می‌یابد.۱.۲ - مدارس دوره۱) مدرسه اسحاقیه (مدرسه مصلی) ۲) مدرسه شفیعیه ۳) مدرسه روی میدان شاه ۴) مدرسه خان ۵) مدرسه و مسجد ملااسماعیل ۶) مدرسه شاهزاده ۱.۱ - علمای دورهدر قرن سیزدهم با دانشمندانی چون «سیداحمد بن سیدمحمد حسینی اردکانی یزدی»، «ملامحسن یزدی» «ملاعبدالخالق بن عبدالرحیم یزدی» روبه رو هستیم که حوزه یزد از وجود آنان بهره برده است. «ملامحسن یزدی» در این قرن کتاب «مهیج الاحزان» را تالیف نمود که به گفته صاحب ریحانة الادب، وی خواست اخبار معتبر درباره عزاداری را در این اثر تدوین نماید. البته شخصیت‌های فرزانه و سترگی چون «سیدمحمدکاظم طباطبایی یزدی» نیز به این شهر منسوب هستند که با تالیف «عروة الوثقی» و تدریس فقه استدلالی در نجف‌اشرف مبانی فقه شیعه را استوار ساختند. اینک پنج مدرسه شفیعیه، مدرسه کوچک‌خان، مدرسه بزرگ‌خان، مدرسه ملااسماعیل و مدرسه محمدحسین لاری دایر می‌باشند. [۱۴]
رازی، محمدشریف، گنجینه دانشمندان، ج۷، ص۴۲۲.
۳ - پانویس
۴ - منبعسایت اندیشه قم، برگرفته از مقاله «حوزه‌های علمیه شیعه در گستره جهان»، تاریخ بازیابی ۱۳۹۷/۰۸/۱۳. |